TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI 9/F VE G CÜMLENİN ÖGELERİ, FİİLDE ÇATI KONU ÖZETİ. DEFTERE NOT ALINIZ.(GAMZE ZAFER)

                                            CÜMLENİN ÖGELERİ

YÜKLEM: Cümleyi kuran ve onu yargıya bağlayan öğedir. Cümlenin temel öğesidir. Yüklemsiz cümle olmaz.

 

Not: Yüklemi olmayan cümlelere eksiltili cümle denir.

 YÜKLEM ÇEŞİTLERİ:     

a)Çekimli Fiillerden Yüklem Olması:

                   Pencereden uzaklara bakıyoruz.

                                                         Çekimli fiil

 

b)İsim Soylu Sözcüklerin Ek Fiil Alarak Yüklem Olması:

                  Türkiye ‘nin başkenti Ankara’dır.

                                                       Çekimli fiil

c)Sıfat Tamlamalarının Yüklem Olması:

               Çalınan şey, kırmızı kalemimdi.

                                          Sıfat tamlaması

d)Kalıplardan Yüklem Olması:

                   Öğle saatlerinde, karnım zil çalar.

                                                       Deyimler

Not: Yüklemler her zaman sonda olmaz.

                   İstanbul’u dinliyorum gözlerim kapalı.

ÖZNE: Yüklemdeki işi yapan, yargıyı, oluşu gerçekleştiren öğedir.

                    Ali camı kırdı.

                Özne           yüklem

Not: Özneyi bulmak için yükleme kim?  ve ne? Soruları sorulur.

Gizli Özne: Cümlede özne bazen açıkça yazılmayabilir. Bu durumdaki özneye gizli özne denir.  

            Camı kırdılar.

                      Yüklem(gizli özne: onlar)

NESNE: Cümlenin yardımcı öğesidir. Yüklemin gösterdiği ve öznenin yaptığı, fiilden etkilenen varlıktır. İsim cümlelerinde genelde nesne bulunmaz. Nesneyi bulmak için yükleme ne? , neyi? ve kimi?  soruları sorulur.

                                  

a)Belirtili Nesne: Yükleme sorulan neyi? ,kimi? sorularına cevap verir.

                           Ben peygamberimi çok seviyorum.

                                        Belirtili                         yüklem

                                            nesne

 

b)Belirtisiz Nesne: Yükleme sorulan ne? sorularına cevap verir.

 

                                      Ahmet kitap almış.

                                                 Belirtisiz yüklem

                                                 Nesne

                                                                                 

YER TAMLAYICISI: Yüklemin nereye veya kime doğru yapıldığını belirten sözcüklerdir.

Neye? ,nereye?,kimde?,neyde?,nereden?,nerede?,kime?,kimden?,neyden? sorularına       cevap verir.

                                    Ahmet    eve      gitmiş.

                                                    Yer        yüklem

                                            tamlayıcısı

 

                                      Kalemim  sende  kaldı. İçeri

                                                        Yer     yüklem

                                               tamlayıcısı

 

ZARF TAMLAYICISI:Cümlede yüklemi zaman,miktar,durum,yer yön ,sebep yönleriyle tamamlayan öğedir.Yükleme sorulan ne zaman?,ne kadar?,nasıl?,niçin?,nereye?,neyle? sorularına cevap verir.

 İçeri –Dışarı, İleri-Geri, Yukarı-Aşağı, Öte-Beri: Cümle içinde kullanıldığında zarf tamlayıcısı olurlar.

ARA SÖZ- ARA CÜMLE                       

    Temel cümlenin tamamlayıcısı, bazen de bir öğenin açıklayıcısı durumunda olan kelime, kelime grubu ya da cümlelerdir. Cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamında bozulma olmaz. Eğer bir öğenin açıklayıcısı durumundaysa açıkladıkları öğeden sonra gelir ve o öğeyle aynı görevi yüklenir.

                    Dayım, o da doktordu, geçen yıl buraya geldi.

                    İki arkadaşım, Ahmet ve Hasan, dün yola çıktılar.

        

                                                            FİİLDE ÇATI

Fiilde çatı öznesine ve nesnesine göre fiiller olmaz üzere ikiye ayrılır.

1)Öznesine Göre Fiiller:

a)Etken Fiil: Fiildeki işi yapan belliyse yanı özne gerçek özneyse fiillere etken fiil denir.

                                  Ali camı kırdı.                                                     Yağmur ince ince yağıyor.

                           Gerçek    (Yüklem)                                                   Gerçek                        (Yüklem)

                                                                                                            Özne                            Etken Fiil

                           Özne             Etken Fiil

          

Not: Cümlede gerçek özne gizli olsa bile fiil yine etken olur.

            Dün seni çok aradım.

                                       Etken Fiil

                                    (  Ben – Gizli

                                                 Özne)

 

b)Edilgen Fiil:(-l ,-n)

     Edilgen fiillerde işi yapan varlık belli değildir.Yani özne belli değildir.Cümlede özne yerine işten etkilenen varlık özne olarak kullanılır.O tür öznelere de sözde özne denir.               Sözde      Edilgen Fiil         

                                Dün akşam yerler   temizlendi.                 

                                                     sözde    edilgen fiil

                                                     Özne

                                                                                            

  

2)Nesnesine Göre Fiiller:

a)Geçişli Fiiller: Nesne alabilen fiillere denir. Fiilin başına (onu)uyarsa geçişlidir.

                     Ahmet, duvarı boyadı.  

                                     Nesne geçişli fiil

              

Not: Cümlede nesne olmasa bile bazı fiiller geçişli olabilir.

b)Geçişsiz Fiiller: Nesne alamayan fiillerdir. Fiilin başına (onu) uymaz. Kimi, neyi sorularına cevap vermez.

               Dün akşam cam kırıldı.

                       Sözde özne   Geçişsiz fiil